Ядролық қауіпсіздік және ядролық қарудан азат әлем үшін жаһандық көшбасшылық альянсы (GAL) мүшелерінің кездесуі өтті

2022 жылғы 29 қарашада 45 елдің 87 көрнекті халықаралық қайраткерінің басын қосқан Ядролық қауіпсіздік және ядролық қарудан азат әлем үшін жаһандық көшбасшылық альянсы (ЖКА) мүшелерінің отырысы өтті.

Бұл альянсты шақыру туралы бастаманы алғаш рет 2019 жылдың қарашасында өткен Astana Club халықаралық пікірталас алаңының 5-ші отырысында Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев көтерген болатын.

2020 жылы Клубтың Консультативтік кеңесінің мүшелері Альянс құру туралы бастамаға қолдау алу мақсатында әлемдік көшбасшыларға Ашық хат жолдады.

Құжат БҰҰ мен МАГАТЭ-нің ресми құжаты ретінде тіркелді, бұл халықаралық қоғамдастықтың ядролық қаруды таратпау және ядролық соғыс қаупінен азат әлем құру мәселелерін құптайтынын растады.

ЖКА-дың осы жолғы сессиясы «Континенттер диалогы» атты форумы алаңында Париж қаласында өтті.

Әлемнің алдыңғы қатарлы сарапшылары «Ядролық соғысты қалай болдырмауға болады?» тақырыбы аясында ядролық қауіпсіздік саласындағы өзекті үрдістерді талқылады.

Сессияға Нұрсұлтан Назарбаев Қоры директорының кеңесшісі Қайрат Әбусейітов,  Халықаралық Бейбітшілік институтының (IIP) вице-президенті, БҰҰ-ның қарусыздану жөніндегі бұрынғы Жоғарғы өкілі Ангела Кейн, ЯСЖТШҰ Құрметті Атқарушы хатшысы, «Ядролық қарудан азат әлем және жаһандық қауіпсіздік үшін » Назарбаев сыйлығының иегері (2019) Лассина Зербо,  Жаһандық қауіпсіздік институтының президенті Джонатан Гранофф,  Энергетикалық Хартияның бас хатшысы (2012-2021), Словакия Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Елшісі Урбан Руснак  және Атлантикалық кеңестің аға қызметкері, Энергетика және қауіпсіздік бағдарламасының (ITIC) директоры Ариэль Коэн мен Құрылтайшысы және Атқарушы директоры Түсіну жөніндегі халықаралық форум (IFOUND) Лесли Симм қатысты.

Сессияның модераторы Қайрат Әбусейітов өзінің кіріспе сөзінде Қазақстан тарихтағы ерікті денуклеаризацияның бірегей үлгісі екенін атап өтті. Ядролық сынақ полигондарын сақтау саясатын ұстанған АҚШ, Ресей және Қытайға қарағанда, Қазақстан басшылығы өзінің ядролық мұрасынан бас тарту және өз аумағындағы әлемдегі ең ірі ядролық полигондардың бірін біржола жабу туралы үлкен шешім қабылдады.

«Қазақстан ядролық қарудың көлемі бойынша әлемде төртінші орында болған. Ел аумағында қару-жарақ плутонийін өндіретін BN-350 ядролық реактор жұмыс істеді, ядролық отынды өңдейтін Үлбі металлургиялық зауыты және Семей ядролық сынақ полигоны жұмыс істеді. Ел ядролық держава деп аталуға құқылы еді. Алайда, түптеп келгенде, басқа жол таңдалды », - деп түйіндеді спикер.

Ангела Кейн өз сөзінде қазіргі әлемдік тәртіп түбегейлі өзгерістерге ұшырап жатқанын, бұл ретте ядролық эскалация қазіргі геосаяси дағдарыс дамуының ықтимал сценарийлерінің біріне айналып отырғанын атап өтті.

«Қазіргі уақытта екі негізгі қауіп бар. Бірінші және ең ықтималы – Украинадағы қақтығыс нәтижесінде Запорожье атом электр станциясының қирауы. Нәтижесінде бұл ядролық апатқа әкелуі мүмкін. Екінші дағдарыс сценарийі – ядролық қаруды қолдану мүмкіндігі. Украинадағы қақтығыстың кесірінен соңғы 60 жыл ішінде қару-жарақты бақылау саласында қол жеткізілген барлық жетістіктер күмән тудырды », - деп баяндады сарапшы.

Кейннің айтуынша, ядролық қаруды бақылау мәселесі бойынша «ядролық клуб» мүшелері арасында тікелей диалогтың болмауы жаһандық ядролық қауіп деңгейін айтарлықтай арттырды. Ағымдағы жылдың тамыз айында өткен ЯҚТТ жөніндегі оныншы шолу конференциясы бір ғана қорытынды құжатқа қол қоюмен аяқталмағаны ядролық қаруды таратпау саласы үшін алаңдатарлық белгі.

Ядролық қауіпсіздік мәселелері туралы айта отырып, Лассина Зербо қоғамның назарын осы проблемаға аудару антиядролық бастамаларды ілгерілетуге ықпал етуі тиіс екенін айтты.

«Қоғамдық қолдау болмаған жағдайда, ядролық қарусыздану және ядролық қаруды таратпау саласындағы барлық күш-жігер бекер», - деп түйіндеді сарапшы.

Сондай-ақ ядролық державалардың күш қолдануға «лицензиясы» бар деген дискурс қалыптасып жатқан тенденция қауіпті екені айтылды. Жас ұрпаққа қатысты ядролық агрессияны қабылдамау мәдениетін қалыптастыру қажеттігі туындайды.

Өз кезегінде Урбан Руснак соңғы халықаралық оқиғалар аясында Қазақстанның ерікті денуклеаризация бойынша қадамдары ерекше құнды болып табылатынын атап өтті.

«Қазақстан сияқты ядролық әлеуеті бар және денуклеаризациядан өткен Украинадағы жағдай ерекше алаңдатады. Соңғы уақытқа дейін ядролық инфрақұрылым нысандары шабуылдардың нысанасына айналуы мүмкін деп болжау қиын болатын », - деді спикер.

Оның пайымдауынша, қазіргі уақытта халықаралық институттардың деңгейі төмендеген сынды. Әлем барған сайын бытыраңқы және болжауға мүмкін емес болып бара жатқан жағдайда тұрақты дағдарысқа ұшыраған халықаралық институттардан жоғары сапалы нәтиже күту қиын.

Джонатан Гранофф сессияға қатысушылардың назарын әскери ұлтшылдық шектен шыққан кезде қалыпты көзқарасқа жол берген кездегі мысалдарды тарихта бұрыннан бері болғанына аударды. Дегенмен, қазіргі заманғы шындықта ядролық қаруды қолдану ықтималдығы артып келеді.

«Ғалымдардың пікірінше, егер әлемдегі ядролық арсеналдың 1% пайдаланылса да, ол стратосфераға 5 миллион тоннадан астам атысын тудырады, бұл ауыл шаруашылығы саласына залалын тигізеді, салдарынан миллиардтаған адам өледі. Бұл ретте біз тіпті ауқымды ядролық соғыстың салдары туралы айтып отырған жоқпыз », - деп түйіндеді сарапшы.

Талқылауды жалғастыра отырып, Джонатан Граноф Қазақстанның антиядролық қозғалыста жетекші рөл атқаруы әбден қисынды екенін айтты, өйткені ядролық қауіпсіздіктің маңыздылығын түсіну елдің ДНҚ-сында қалыптасқан деді.

« Ядролық қару бастапқыда қауіпсіздік үшін жасалған. Бірақ ядролық қару неғұрлым жетілдірілсе, қауіпсіздік үшін соғұрлым аз орын қалады », - деп түйіндеді спикер.

Лесли Симм өз сөзінде ядролық мәселелерге қатысты жәйттар адамзаттың тұрақты дамуы стратегиясын жүзеге асырумен тікелей байланысты екенін айтты. Ядролық қаруды таратпау мәселелерін талқылағанда ұрпақтар арасында диалогорнату аса маңызды. 

«Жастармен климат және ядролық мәселелер бойынша жұмыс істеген абзал. Егер климаттың өзгеруімен күресу мәселелерінде біздің біліміміз аз болса, ядролық, химиялық және биологиялық қару мәселелері бойынша, керісінше, біліміміз баршылық. Дегенмен, адамдар «қызыл түймені» басу мүмкіндігін сеніп отыр» , - деді сарапшы.

Ядролық қаруды әзірлеуге, ұстауға, өндіруге және орналастыруға кететін шығындардың өсуі Украинадағы дағдарыстан көп бұрын басталғаны атап өтілді. Әскери шығындарды одан әрі арттыру жағдайды одан әрі ушықтыра түседі.

Ариэль Коэн аудитория назарын соғыс аймағындағы ядролық реакторларға қатысты қақтығыстардың салдарына аударды. «Запорожье АЭС-індегі келеңсіз сценарийді жүзеге асыру тек Украина елі үшін ғана емес, бүкіл ядролық қауіпсіздік жүйесі үшін апатқа айналады. Ядролық реакторлардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің халықаралық тетігі жұмыс істемейді », - деп түйіндеді сарапшы.

Тиімділігі күмән тудыратын ядролық қауіпсіздік жүйесінің басқа да халықаралық құралдары туралы айта отырып, Ариэль Коэн Будапешт меморандумына ерекше тоқталды. Оның пікірінше, Украинаға қатысты құжатта көрсетілген міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін нақты тетіктер әзірленбеген.

Ресей мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастардағы ядролық шиеленіс дәрежесі әдейі Кариб дағдарысы деңгейіне көтерілгеннен кейін ядролық қауіп-қатердің өршуін қайта басу мүмкін емес екені атап өтілді .

Жиынды қорытындылай келе, қатысушылар ядролық қаруды таратпау мәселелерін шешуге саяси ерік-жігердің жоқтығы одан әрі шиеленісуі мүмкін деген тезиспен келісті. Осы тұрғыда негізгі ядролық ойыншылар арасындағы жоғалған өзара сенімді қалпына келтіруге көмектесетін сараптамалық платформалардың маңыздылығы артып келеді.

ЖКА ресми сайты: https://alliance.global